Met Cantate 65 besloot Bach zijn eerste dertiendaagse kerstperiode te Leipzig, waarin hij (naast een heruitvoering van een Weimarer cantate, BWV 63) maar liefst vijf nieuwe cantates ten doop hield (de nrs 40, 64, 190, 153 en 65) plus een Sanctus (BWV 238) en de kerstversie van zijn Magnificat (BWV 243a); sommige uitvoeringen werden ook nog eens herhaald in de andere hoofdkerk (zie Bachs kerstagenda).

BWV 65 is in 1724geschreven voor het feest van Epifanie, de verschijning van Christus aan de drie Wijzen of Koningen, 6 januari. De kerk leest op deze dag uiteraard het bekende verhaal uit het evangelie van Matteüs (2: 1-12) dat drie magiërs uit het oosten, op geleide van de ster van Bethlehem, de pasgeboren Jezus geschenken (mirre, wierook en goud) komen aanbieden. Maar belangrijker voor deze cantate is de epistellezing voor deze dag: de oudtestamentische passage in Jesaja 60:1-6, die voorspelt dat Israels beloofde Messias de belangstelling van alle volken zal trekken: zelfs uit Scheba/Saba zullen ze komen, in karavanen met kamelen, beladen met goud en wierook. Scheba (dat trouwens niet ten oosten maar ten zuiden van Jeruzalem lag, het huidige Yemen) was het legendarische rijke land waarvan de koningin ooit tonnen goud offreerde aan Israels koning Salomo. Onderwerp van de cantate is de vraag wat wij, die niet over zulke rijkdommen kunnen beschikken, Christus te bieden hebben. En het antwoord zal zijn: ons hart en onze ziel.

De cantate bestaat uit driemaal twee delen, afgesloten met een slotkoraal (7). Eerst worden het oud- en nieuwtestamentische bericht met elkaar geconfronteerd (1, 2), dan legt de bas het uit (3, 4) en de tenor betrekt dat op de individuele gelovige (5, 6).

De cantate heeft een uitgebreide bezetting: naast de gebruikelijke strijkers en continuo spelen er twee blokfluiten, twee oboi da caccia en twee jachthoorns, corni da caccia (voetnoot), het instrument waarvan het gebruik aan koningen was voorbehouden en dat pas kort concertant werd gebruikt.

Het openingskoor (1) heeft als enige tekst het laatste vers van de Jesajalezing. Klaroengeschal van de twee hoorns kondigt de komst aan van een groeiende karavaan: direct voegen zich de andere instrumenten in en acht maten later de vocale stemmen, de één na de ander, canonisch. Het ritme van de trage twaalfachtstenmaat herinnert aan een stoet schommelende kamelen, de weelderige instrumentatie klinkt oosters dankzij de vele octaafverdubbelingen en de twee oboi da caccia (die Bach elders meestal solistisch gebruikt), die aan schalmeien doen denken.

Het stuk heeft de structuur van een omraamde koorfuga, A-B-A'. De inleiding A eindigt met een machtig unisono van alle vocale en instrumentale partijen, klinkend over vijf octaven. Waarna (m. 19), met uitsluitend continuobegeleiding vanuit de bassen een tripelfuga wordt opgezet: de drie zinsdelen Sie werden... / Gold und Weihrauch... / und des Herren Lob... hebben elk een eigen thema, dat dient als contrapunt (tegenstem) bij het voorafgaande. Het muziekvoorbeeld laat zien hoe de drie thema's samengaan (m. 23). Het eerste thema, hieronder in de alt, illustreert het woord alle met een octaafsprong (octaaf = alle tonen) en het kommen met bedeesd schuifelende pasjes. Het tweede thema (tenor) verbeeldt het aanbieden (bringen), met syncopes (noten die naast de tel vallen) waarin men wel de schommelende gang van de kamelen wil zien. Het derde thema, hier in de bas, onderstreept het verkündigen met een fanfareachtige figuur.

Als de a-cappellafuga van onderaf (BTAS) vierstemmig is geworden, volgt een tweede fugaexpositie van boven naar beneden (SATB), waarbij instrumenten de koorstemmen verdubbelen. Ten slotte keren de hoorns terug met hun versie (nl. voor zover de notenvoorraad van deze natuurtoon-instrumenten dat toelaat) van het fugathema. Daarmee is de herhaling van het eerste deel (A') alweer begonnen, nu met koorpartijen daarin ingebouwd. En weer klinkt het massale unisono und des Herren Lob verkündigen.

Na deze luisterrijke intocht van de koninklijke, oudtestamentische karavaan schetst het koraal (2) de verrassende vervulling van deze profetie in het Nieuwe Testament: een schamel stalletje, gesymboliseerd door het wel zeer sober geharmoniseerde vierde couplet van Johann Spangenbergs Ein kind geborn zu Bethlehem (1545), de verduitsing van de klassieke, voorreformatorische hymne Puer natus in Bethlehem, een lied dat al eerder als hymne in de Leipziger liturgie van Epifanie had geklonken. De tekst vult Jesaja's ‘goud en wierook' aan met Matteüs' mirre, een kostbare geurige harssoort, die o.m. gebruikt werd als balsem. De driedeling vormt de basis voor allerlei interpretaties, zelfs van de instrumentenkeuze:

Het recitatief (3) waarmee de bas zijn aria inleidt bestaat uit vijf zinnen, waarvan de eerste drie een verhalend karakter hebben: de Epifaniegeschiedenis wordt naverteld in kleurrijke harmoniseringen, uitlopend op schrijnende akkoorden bij de armelijke stal. Maar dan wordt de bas persoonlijker: als ik de drie koningen wil volgen, wat anders kan ik schenken dan mijn hart? Zijn overwegingen eindigen in een deemoedig arioso: weil ich nichts Edlers bringen kann.

Basaria (4) is de spil van de cantate: geen goud, maar je hart. Het markante zevennoten motief dat de twee oboi da caccia canonisch introduceren domineert de hele aria, vooral als een ostinato in het continuo. De bas voorziet dit neerbuigende motief van tekst: Gold aus Ophir ist zu schlecht, een te goedkoop geschenk; ter illustratie van het woordje schlecht bestrijkt dit motief, vooral in het continuo, steeds net niet een heel octaaf. Omdat dit motto - met of zonder tekst - voortdurend hoorbaar blijft, zal het Bachs toehoorders als een oorwurm aan de boodschap zal hebben herinnerd wanneer zij de daarop volgende predicatie van diaken Sieber allang weer zijn vergeten. Ophir is de mythische streek waar Salomo's goud vandaan kwam en waarvan de ligging in alle windrichtingen is gezocht. De klank van de twee caccia's verwijst naar de pastorale setting waarin Jezus zijn geschenken ontving. De aria heeft geen da-capostructuur, maar voert een lineair betoog doordat de tekst over drie vocale passages is verdeeld en eindigt met een verwijzing naar het zojuist aangebroken nieuwe jaar; het permanent aanwezige Ophir-motief zou de reprise van een A-deel wat overdadig maken.

In zijn slechts door continuo begeleide recitatief (5) toont de tenor zich door de bas overtuigd en richt hij zich biddend tot het Christuskind.

De tekst van zijn aansluitende aria (6) is even nederig als die van zijn recitatief maar krijgt van Bach dezelfde riante instrumentatie als de koninklijke geschenken van deel (1); de tenor wordt begeleid door Alles, tutti. Een verinnerlijkt geschenk in uitbundige verpakking.

De instrumentale inleiding van 32 maten is opgebouwd uit eenheden van vier maten, een dansstructuur; dat suggereert ook reeds de vlotte 3/8 maat en het ritme van een menuet. Ook deze aria heeft geen da capo: aan het slot wordt slechts het inleidende instrumentale ritornel herhaald (A-B-B'-A'), maar de laatste vier regels (B) worden tweemaal doorgenomen, de eerste keer met uiterst spaarzame begeleiding, de tweede keer met exuberante melisma's van de tenor op Alles. Anders dan in het symfonische openingskoor fungeren de verschillende instrumentgroepen hier als afzonderlijke ‘koren', die motieven aan elkaar doorgeven.

Van het slotkoraal (7) is ons slechts overgeleverd Bachs vierstemmige harmonisering van de melodie van Was mein Gott will, das g'scheh allzeit. Die harmonisering is trouwens een stuk beweeglijker dan die van koraal (2), met allerlei doorgangsnoten en quasi-polyfone onderstemmen. Maar met welke tekst, uit welk van de vele op deze melodie gezongen liederen werd de gemeente geacht zich bij het voorgaande aan te sluiten? Een aantekening van Bachs zoon Johann Christian Friedrich (1732-1795), de "Bückeburger Bach", die kennis uit de eerste hand zou kunnen hebben, suggereert de hier afgedrukte tekst, couplet 10 van Paul Gerhardts Ich hab in Gottes Herz und Sinn (1647). Maar bijvoorbeeld Martin Petzoldt (Bachkommentar II, 372) stelt iets anders voor, het eerste couplet van een lied van Sebastian Franke (1655), dat begint met de toepasselijke woorden Hier ist mein Herz! Herr, nimm es hin.

Corni da caccia

Voor het klankbeeld van het openingskoor van grote betekenis blijkt de nog nooit bevredigend opgeloste vraag welke hoorns Bach bedoelde met zijn 'a 2 Core du Chasse', twee jachthoorns in C: moeten zij klinken op de hoogte waarop ze in de partituur zijn genoteerd (C-alto, hoog, ter hoogte van een trompetpartij, het instrument waarmee de befaamde Stadtpfeifer Gottfried Reiche zich liet afbeelden) of waren instrumenten bedoeld die - hoorniger - een octaaf lager klinken (C-basso)? De auteurs van de twee standaardwerken spreken elkaar tegen: de Csiba's (Gisela & Jozsef Csiba, Die Blechblasinstrumente in J. S. Bachs Werken, Merseburger Verlag, 1994) pleiten voor de hoge ligging, waarvoor ook de Neue Bachausgabe kiest; Prinz (Ulrich Prinz,  J. S. Bachs Instrumentarium, Stuttgart-Kassel, 2005) voor de lage. De laatste gebruikt daarbij het interessante argument dat de sequens (een herhaald figuurtje) in maat 5 van laag naar hoog moet hebben geklonken, wat een lage ligging van de hoornklank vergt.Voor het resulterende klankbeeld maakt het nogal wat uit, zoals iedereen kan horen die de opnames vergelijkt van enerzijds Suzuki, Richter, Leusink en Koopman die voor ‘laag' gaan, en anderzijds Rilling en Gardiner, die ze hoog laten spelen. Zie verder.                                                                          terug