Johann Sebastian Bach
Nun komm, der Heiden Heiland I (BWV 61)
Geschreven voor 1e Advent
Voor het eerst uitgevoerd: 2 dec 1714
Libretto: Erdmann Neumeister
Solisten STB koor SATB orkest str vla2 fgsolo cont
Totaal 6 delen, 2 koorwerken
Vertaling: Ria van Hengel
Deze cantate werd de afgelopen jaren heel vaak uitgevoerd
Bespreking
Tweemaal componeerde Bach een cantate waarvan het openingskoor begint met de eerste regel van het traditionele adventslied Nun komm, der Heiden Heiland: de eerste [I], die alleen het eerste couplet verwerkt, voor de eerste Adventszondag (2 december) 1714 in Weimar, een cantate die hij in elk geval nog een keer opnieuw uitvoerde bij dezelfde gelegenheid in zijn eerste ambtsjaar te Leipzig (28 november 1723); en de tweede [II], die alle acht coupletten verwerkt volgens het gebruikelijke procédé van Bachs koraalcantatejaargang, voor 3 december 1724.
Hoewel Bach sinds maart 1714, ingevolge zijn verplichting om als concertmeester maandelijks een nieuwe cantate te componeren, steeds teksten van de hofbibliothecaris Salomo Franck toonzet, grijpt hij voor BWV 61 naar een tekst van de Hamburger predikant Erdmann Neumeister. Hij was degene die aanvankelijk bepleitte de gebruikelijke kerkmuziek te vervangen door 'cantates' naar Italiaans model, die uitsluitend bestonden uit recitatieven en aria's op vrije teksten, maar allengs akkoord ging met de - ons thans vertrouwde - ‘gemengde' vorm, waarin ook bijbelteksten en koralen (kunnen) fungeren. Zij het klaarblijkelijk nog steeds met reserves, want hij besluit de huidige cantatetekst met slechts de laatste helft van een koraalcouplet: een brutaliteit jegens de eerbiedwaardige lutherse koralen, die we later bij Bach nooit meer zullen tegenkomen.
Het adventslied Nun komm, der Heiden Heiland behoort tot de oudste lutherse liederen, opgenomen in de eerste protestantse gezangenbundel van 1524. Luther schreef het lied als een bewerking van de oudkerkelijke, Ambrosiaanse, hymne Veni, redemptor gentium (Ao 386), waarvan hij de melodie, met haar middeleeuwse modale toonsoort, handhaafde; het Latijnse woord gentium (= volkeren) wijst uit dat Heiden dus niet ‘heidenen' betekent. Het lied is sindsdien nr.1 in de lutherse gezangenbundels, omdat die het kerkelijk jaar volgen, en Nun komm, der Heiden Heiland een voorgeschreven lied is voor de eerste zondag van de adventsperiode, waarmee het kerkelijk jaar begint. Gedurende deze vier weken voor Kerstmis overdenken de gelovigen de komende geboorte van Christus, een gebeurtenis die naar Luthers inzicht door ‘s mensen zondigheid was uitgelokt en derhalve een periode van inkeer en boetedoening verdiende, waarin te Leipzig concertante kerkmuziek achterwege moest blijven, afgezien van de eerste adventszondag.
Het instrumentale ensemble voor BWV 61 omvat, naast het continuo, slechts een strijkersgroep die, zoals meestal in Weimar, vierstemmig is, omdat niet alleen de violen, maar ook de altviolen zijn gesplitst in een eerste en tweede stem. In BWV 61 worden strijkersgroepen echter herhaaldelijk tot één stem samengevoegd: de violen in deel (1) en alle kinstrijkers in deel (3). In hoeverre er bij de Leipziger heruitvoering, naar plaatselijke gewoonte, hobo's met de strijkers hebben meegespeeld is niet duidelijk.
1. Koor
SATB, strijkers, altviool 2, solo fagot, continuo
Nun komm, der Heiden Heiland, | Kom nu, verlosser van de volkeren, |
der Jungfrauen Kind erkannt, | erkend als kind van de maagd, |
des sich wundert alle Welt: | over wie iedereen zich verwondert |
Gott solch Geburt ihm bestellt. | dat God hem zo geboren heeft laten worden. |
De evangelielezing voor deze eerste zondag van het kerkelijk jaar (Matteüs 21: 1-9) doet verslag van Jezus' koninklijke intocht in Jeruzalem, als de verhoopte Messias, zittend op de rug van een ezel. Met onmiskenbaar jeugdige branie verkiest de 29-jarige Bach voor het openingskoor (1) het middeleeuwse adventslied te combineren met de seculiere muziek van een Franse ouverture: statige hofmuziek zoals die door Lully aan het hof te Versailles werd geschreven en waarop de Zonnekoning Lodewijk XIV met zijn entourage in plechtige processie placht binnen te schrijden. Dit ongehoorde experiment dwong Bach een aantal problemen op te lossen. Hij moest de oudkerkelijke melodie, in de Dorische toonsoort, aanpassen aan een moderne harmonisch-tonale omgeving, wat zichtbaar blijft aan de Gis (c.q. Dis) die nu in de liedmelodie optreedt, maar waardoor de toonsoort van dit opgewekte welkomstlied desondanks a-mineur blijft. En hij moest de vierregelige liedtekst verzoenen met de driedelige vorm van de ouverture (langzaam - snel - langzaam):
- De eerste twee regels brengt hij onder in een eerste deel, met het opschrift ‘grave'. De muziek gaat in vierkwartsmaat, met het voor Franse ouvertures zo karakteristieke ‘dubbelgepuncteerde' ritme: zware noten op de tel, voorafgegaan door een zo kort mogelijk nootje of - zo nu en dan - een pijlsnel aanloopje (tirata). De eerste regel van de koraalmelodie klinkt al vanaf de eerste noot in het continuo, en wordt daarna achtereenvolgens door sopraan, alt, tenor en bas afzonderlijk voorgedragen: allen begroeten de koning/Messias op hun beurt. Het koor zingt, boven de onverstoorbaar doorgaande begeleiding, de tweede koraalregel in een eenvoudige vierstemmige harmonisering.
- Tijdens het snelle middendeel van de Franse ouverture (opschrift ‘gai'), in een opgewekte driekwartsmaat, zingt het koor de derde koraalregel als een motet, in ‘imitatieve polyfonie': achtereenvolgens introduceren de koorstemmen de tekst op een vier maten lang thema dat, zoals het muziekvoorbeeld laat zien, onmiskenbaar uit de koraalmelodie is afgeleid.
Het alle wordt met veel noten onderstreept.
- Dan keert, zoals gebruikelijk, de aanvankelijke plechtige muziek weer terug, in een verkorte versie, waarboven Bach de vierde en laatste koraalzin (die muzikaal identiek is aan de eerste) laat zingen zoals de tweede: als vierstemmig geharmoniseerd blok.
Briljante ‘fusion' dus van een oudkerkelijke hymne met modern-seculiere hofmuziek.
2. Recitatief (T)
tenor, continuo
Der Heiland ist gekommen, | De verlosser is gekomen, |
hat unser armes Fleisch | heeft ons arme vlees |
und Blut an sich genommen | en bloed aangenomen |
und nimmet uns zu Blutsverwandten an. | en neemt ons aan als zijn bloedverwanten. |
O allerhöchstes Gut, | O allerhoogste goed, |
was hast du nicht an uns getan? | wat hebt u níet voor ons gedaan? |
Was tust du nicht | Wat doet u niet |
noch täglich an den Deinen? | nog dagelijks voor de uwen? |
Du kömmst und läßt dein Licht | U komt en laat uw licht |
mit vollem Segen scheinen. | vol van zegen schijnen. |
Met de bescheidenste middelen, slechts door continuo begeleid, verklaart de tenor in zijn recitatief (2) de betekenis van de inmiddels gearriveerde Messias. Hij formuleert twee vragen, waarvan liefhebbers zullen opmerken dat ze harmonisch enigszins vragend, ontwijkend worden afgesloten: een ‘Frygisch' slot. Het antwoord op de vragen klinkt als een lyrisch en ritmisch arioso, waarin tenor en continuo elkaar imiteren; het continuo kan er maar geen genoeg van krijgen.
3. Aria (T)
tenor, strijkers, altviool 2, continuo
Komm, Jesu, komm zu deiner Kirche | Kom, Jezus, kom naar uw kerk |
und gib ein selig neues Jahr! | en geef een zalig nieuw jaar! |
Befördre deines Namens Ehre, | Vergroot de eer van uw naam, |
erhalte die gesunde Lehre | bewaar de gezonde leer |
und segne Kanzel und Altar! | en zegen kansel en altaar! |
Met het uns en die Deinen uit de twee vragen is, zo blijkt uit de tekst van de volgende tenoraria (3), de Kirche bedoeld en het neue Jahr verwijst - begin december - uiteraard naar het kerkelijk jaar. Als vereniging van gelovigen wordt de kerk hier gesymboliseerd door de tot één stem verenigde strijkers; het gedekte, donkerder timbre dat daardoor ontstaat geeft de aria een waardig karakter. De unisono begeleiding vertoont, evenals die van het continuo, veel dalende lijnen die het uit-de-hemel-neerdalen uitdrukken. Het middendeel onderscheidt zich door zijn mineur toonsoort en wordt nog slechts door de instrumentale inleiding gevolgd.
4. Recitatief (B)
bas, strijkers, altviool 2, continuo
»Siehe, ich stehe vor der Tür und klopfe an. | Zie, ik sta voor de deur en ik klop. |
So jemand meine Stimme hören wird | Als iemand mijn stem hoort |
und die Tür auftun, | en de deur open doet, |
zu dem werde ich eingehen | dan zal ik bij hem binnengaan |
und das Abendmahl mit ihm halten | en de maaltijd met hem houden, |
und er mit mir.« | en hij met mij. |
Het basrecitatief (4) op tekst van Openbaringen 3:20 is een bijzonder stuk. Zoals vaak zingt de bas hier als Vox Christi een tekst van de gearriveerde Messias zelf: hij klopt op de deur van het hart van de gelovige, zijn (metaforisch) beoogde woning. De ritmisch begeleidende, getokkelde (pizzicato) akkoorden van continuo en vierstemmige hoge strijkers verbeelden uiteraard dit kloppen. Ook de bas illustreert het kloppen met enkele staccato noten. De schrille, dissonante harmonie aan het begin*) verdwijnt pas na het laatste klopfe an. Dit recitatief is een genre op zich: geen accompagnato (want geen vrij tempo voor de zanger) en ook geen arioso (want geen melodische begeleiding).
5. Aria (S)
sopraan, continuo
Öffne dich, mein ganzes Herze, | Open je, mijn hele hart, |
Jesus kömmt und ziehet ein. | Jezus komt er zijn intrek nemen. |
Bin ich gleich nur Staub und Erde, | Al ben ik slechts stof en aarde, |
will er mich doch nicht verschmähn, | hij veracht mij toch niet |
seine Lust an mir zu sehn, | maar schept zoveel behagen in mij |
daß ich seine Wohnung werde. | dat ik zijn woning mag worden. |
O wie selig werd' ich sein! | O, wat zal ik gelukkig zijn! |
Tegenover de institutionele, de kerk betreffende aria (3) met zijn tutti begeleiding, staat de intieme, vanuit de individuele gelovige opkomende aria (5), met haar dienovereenkomstige minimale begeleiding door het continuo. De sopraan, zoals vaak de ideale gelovige, beantwoordt de vraag om auftun en eingehen door haar hart open te stellen. Het ritornelthema van het continuo tekent het gebeuren: drie noten (kloppen, ontleend aan und die Tür (auftun) in (4), even wachten, en dan binnengaan (doorlopende achtsten). Het middendeel (Adagio) contrasteert met expressieve vloeiende lijnen, die in het continuo zelfs overgaan in selige zestienden. Dan volgt een uitgebreid da capo, maar zonder instrumentaal ritornel, zodat het vreugdevolle Jesus kömmt und ziehet ein! direct namens de hele gemeente kan worden bevestigd met het Amen! van het slotkoraal.
6. Koor
SATB, viool 1/2, altviool 1 colla parte alt, altviool 2 colla parte tenor, solo fagot colla parte bas, continuo
Amen, amen! | Amen, amen! |
Komm, du schöne Freudenkrone, | Kom, o schone vreugdekroon, |
bleib nicht lange! | blijf niet lang weg! |
Deiner wart' ich mit Verlangen. | Op u wacht ik vol verlangen. |
Op de tweede helft (het Abgesang) van het zevende en laatste couplet van Ph. Nicolai's voor Epifanie (Driekoningen) bestemde koraal Wie schön leuchtet der Morgenstern (1599), componeert Bach een koraalfantasie (6), waarin de sopraan het koraal in lange noten zingt, feestelijk begeleid door de andere zangers en vooral door de (eerste en tweede) violen die, terwijl de andere instrumenten vocale partijen verdubbelen, onafhankelijk en hoog boven de andere stemmen een reeks snelle figuraties uitvoeren, die uiteindelijk, wanneer de sopranen conform de laatste noten van de koraalmelodie een octaaf zijn gedaald, een octaaf stijgen naar een unieke, zeer hoge (‘driegestreepte') G''': een stralend, hemels licht, onder leiding van concertmeester en eerste violist J. S. Bach.
De pijnlijke beperking van dit slotkoraal tot de laatste zes regels kan niet alleen zijn ingegeven door Neumeisters behoefte de niet bij de voorafgaande teksten aansluitende beginregels weg te laten, maar ook door Bachs wens de omvang van de gehele koraalfantasie in evenwicht te houden met de kleine schaal van de cantate als geheel.
*)*) Een ‘ring tone': word wakker! Behalve een A en een B klinken er tegelijk een Dis, een E en een Fis, technisch gezien: een dominant-septiemakkoord tegelijk met de grondtoon (E), waarnaar dit akkoord maar niet wil oplossen; dezelfde - beroemde - harmonie waarmee, een halve toon lager, ook BWV 54 begint. terug