Eduard van Hengel

Johann Sebastian Bach vocale werken

Johann Sebastian Bach

Am Abend aber desselbigen Sabbats (BWV 42)

Geschreven voor Zondag Quasi Modo Geniti

Voor het eerst uitgevoerd: 8 apr 1725

Solisten SATB koor SATB orkest str vsolo1,2 ob1,2 fgsolo cont

Totaal 7 delen, 1 koraal

Vertaling: Ria van Hengel

Deze cantate werd de afgelopen jaren regelmatig uitgevoerd

beluister

andere besprekingen

downloads uitleg

Bespreking

In het spoor van de negentiende-eeuwse Bachausgabe plachten wij een onderscheid te maken tussen 'solocantates' en cantates waaraan een koor te pas komt, waarbij cantates zoals BWV 42, waar 'het koor' slechts een slotkoraal te zingen heeft, tot de solocantates worden gerekend. Wij weten inmiddels dat deze onderscheidingen op Bachs uitvoeringspraktijk niet van toepassing zijn. Zijn concertisten zongen aria's, koren en koralen. Wanneer er, zoals in deze cantate, vier solopartijen (aria's en recitatieven) zijn, verandert het aantal zangers niet wanneer er een koor of koraal wordt toegevoegd. Aria's, duetten, terzetten en koren werden bij Bach door één, resp. twee, drie of vier zangers uitgevoerd; hij had niet de mogelijkheid, en waarschijnlijk ook niet de behoefte, om voor een 'koor' ineens twintig of tachtig zangers te laten opdraven. Er is dus ook geen reden om te veronderstellen dat Bach, door géén openingskoor te componeren in zijn, voor de zondag na Pasen (Zondag Quasimodogeniti, 8 april 1725) bestemde BWV 42, zijn 'koor' zou hebben willen ontzien na de inspannende paasmarathon: de Johannes-Passion (tweede versie) op Goede Vrijdag, het Oster-Oratorium en de cantates BWV 6 en 4 op de drie Paasdagen. In BWV 42 moeten al Bachs concertisten presteren, zij zingen alleen geen gezamenlijk koor.

Het ongebruikelijk grote aantal kopiïsten dat - op nogal chaotische wijze - betrokken was bij het uitschrijven van de - nog steeds bewaard gebleven - partijen suggereert wel dat de cantate onder grote tijdsdruk tot stand kwam en Bach waarschijnlijk om die reden van een openingskoor afzag, ten gunste van een instrumentale sinfonia die hij vermoedelijk reeds in Köthen had gecomponeerd.

1. Sinfonia

strijkers, hobo 1/2, solo fagot, continuo

beluister:

De uitgebreide openingssinfonia (1) is, vergelijkbaar met diverse Brandenburgse concerten, ontworpen als een groepsconcert voor twee instrumentale koren: strijkers tegenover houtblazers (twee hobo's en een fagot), een bezetting die tot een stereofonische opstelling uitnodigt. De twee groepen treden aanvankelijk afwisselend op en introduceren eigen thematisch materiaal, dat echter gaandeweg wordt uitgewisseld. Na een kort, contrasterend en lyrisch middendeel (cantabile) keert al snel de oorspronkelijke thematiek terug, nog vóór het da capo is begonnen. Deze warme en lieflijke sinfonia wil ongetwijfeld herinneren aan de paasgebeurtenissen; ze ademt de contemplatieve rust van een landschap in schemering, waarin de Emmaüsgangers - zes dagen eerder in BWV 6, Bleib bei uns denn es will Abend werden - de voor hen teleurstellende executie van Jezus bespraken, niet vermoedend dat de met hen oplopende vreemdeling de opgestane Christus was.

2. Recitatief (T)

tenor, continuo

»Am Abend aber desselbigen Sabbats,Op de avond van die sabbat,
da die Jünger versammlettoen de leerlingen bijeen waren
und die Türen verschlossen warenen ze de deuren op slot hadden gedaan
aus Furcht für den Jüden,uit vrees voor de Joden,
kam Jesus und trat mitten ein.«kwam Jezus in hun midden.
beluister:

De evangelietekst voor de zondag na Pasen, Zondag Quasimodogeniti of Witte Zondag, is Johannes 20: 19-31, waarin wordt verteld hoe de discipelen, angstig bijeen achter gesloten deuren, plotseling Christus in hun midden vinden. Bachs onbekende tekstdichter maakt uitsluitend het eerste vers van deze tekst tot thema van de cantate, door het te generaliseren tot een belofte voor alle tijden: wees niet bang voor bedreigingen uit een boosaardige buitenwereld, want waar twee of drie in Christus' naam bij elkaar zijn, zal hij hen beschermen.

De tenor draagt in secco recitatief (2) de titel- en thematekst voor. Het begeleidende continuo is gesplitst: strijkers (cello, violone) en clavecimbel spelen angstig sidderende zestienden, terwijl fagot en orgel maten lang volharden in een onheilspellend dissonant septiemakkoord, totdat Jesus de spanning wegneemt.

3. Aria (A)

alt, strijkers, hobo 1/2, solo fagot, continuo

Wo zwei und drei versammlet sindWaar twee of drie bijeen zijn
in Jesu teurem Namen,in de dierbare naam van Jezus,
da stellt sich Jesus mitten eindaar komt Jezus in hun midden
und spricht darzu das Amen.en spreekt er het Amen bij uit.
Denn was aus Lieb und Not geschicht,Want wat uit liefde en nood wordt gedaan
das bricht des Höchsten Ordnung nicht.dat verstoort de orde van de Allerhoogste niet.
beluister:

Voor de bemoedigende altaria (3) slaat de tekstdichter met behulp van de bekende tekst 'waar twee of drie in mijn naam bijeen zijn...' (Matteüs 18: 20) een brug van de angstig voor de Joden schuilende discipelen naar de in latere tijden en situaties met andere bedreigingen geconfronteerde christenen. Rust en vertrouwen keren terug. Tegen een harmonisch strijkersdecor trekken de twee hobo's veelzijdig gefigureerde lijnen; meestentijds imiteren ze elkaar, maar waar Jesus binnentreedt, worden zij melodisch unaniem. De rijke orkestratie (tutti) suggereert dat deze aria een bewerking zou kunnen zijn van het langzame middendeel van het concert waaraan de sinfonia werd ontleend. Wel zal Bach er het snellere, slechts door continuo begeleide middendeel aan hebben toegevoegd, wat, samen met de da-capostructuur, deze mooie aria wel erg lang maakt.

4. Aria / Duet (S, T)

sopraan, tenor, solo fagot, continuo

Verzage nicht, o Häuflein klein, Verlies de moed niet, o klein hoopje,
obgleich die Feinde willens sein, hoewel de vijanden erop uit zijn
dich gänzlich zu verstören, je volkomen van de wijs te brengen;
und suchen deinen Untergang, ze streven naar je ondergang,
davon dir wird recht angst und bang, zodat je heel angstig en bang wordt,
es wird nicht lange währen.maar dat zal niet lang duren.
beluister:

Het duet (4) voor sopraan en tenor is uitzonderlijk omdat het zijn tekst ontleent aan een bekend koraal zonder dat de melodie daarvan ergens te herkennen valt. Jakob Fabricius schreef Verzage nicht etc. in 1632, in het holst van de Dertigjarige Oorlog, een tijd van zware beproevingen. Opnieuw is het continuo gesplitst en weer is het doel: uitbeelding van bedreiging. Fagot en cello spelen hardnekkig (ostinaat) een hoekige, onheilspellende figuur vol dissonante voorhoudingen boven rustige harmonieën van het orgel en de (eventuele) rest van de continuogroep. Tegen die dominerende achtergrond klinkt de oproep tot standvastigheid van sopraan en tenor nogal weerloos en kwetsbaar. Als in een motet krijgt elk van hun zinsneden zijn eigen motief: op Häuflein maken ze zich homofoon klein, verstören gaat met stormachtige imitaties, bij suchen dolen ze acht maten lang in canon achter elkaar aan, op angst und bang schrikt de tenor tot driemaal toe met een adembenemende dalende septiemsprong.

5. Recitatief (B)

bas, continuo

Man kann hiervon ein schön Exempel sehen Hiervan kun je een mooi voorbeeld zien
an dem, was zu Jerusalem geschehen; in wat er in Jeruzalem is gebeurd,
denn da die Jünger sich versammlet hatten want toen de leerlingen waren samengekomen
in finstern Schatten, in duistere schaduw
aus Furcht für denen Jüden, uit vrees voor de Joden,
so trat mein Heiland mitten ein, toen kwam mijn Verlosser in hun midden
zum Zeugnis, daß er seiner Kirche Schutz will sein. ten teken dat hij zijn kerk wil beschermen.
Drum laßt die Feinde wüten!Dus laat de vijanden maar razen!
beluister:

Maar opnieuw maakt angst plaats voor zelfvertrouwen in het belerende en weinig poëtische basrecitatief (5); in het arioso slot onderstreept het continuo het wüten der Feinde met een kort agressief motief.

6. Aria (B)

bas, solo viool 1/2, continuo

Jesus ist ein Schild der Seinen,Jezus is een schild voor de zijnen
wenn sie die Verfolgung trifft.wanneer ze door vervolging worden getroffen.
Ihnen muß die Sonne scheinenVoor hen moet de zon schijnen
mit der güldnen Überschrift:met het gouden opschrift:
Jesus ist ein Schild der Seinen,Jezus is een schild voor de zijnen
wenn sie die Verfolgung trifft.wanneer ze door vervolging worden getroffen.
beluister:

De bas vervolgt (6) met één van die uitgelaten aria's voor twee elkaar vrolijk achtervolgende en imiterende soloviolen, in dit geval niet de aanvoerders van eerste en tweede violen maar (volgens de overgeleverde partijen, om welke reden dan ook) twee spelers van de eerste viool.  De bas verkondigt, zelfverzekerd en als een fanfare, dat Jezus de zijnen beschermt. Tegelijk vormt zijn partij een vreedzaam rustpunt tegenover de tumultueuze strijkersbegeleiding; pas op Verfolgung laat hij zich verleiden tot een jachtige tekstillustratie.

7. Koraal

SATB, viool 1 + hobo 1/2 colla parte sopraan, viool 2 colla parte alt, altviool colla parte tenor, continuo

Verleih uns Frieden gnädiglich, Geef ons genadig vrede,
Herr Gott, zu unsern Zeiten, Heer God, in onze tijd,
es ist doch ja kein andrer nicht, er is immers niemand anders
der für uns könnte streiten, die voor ons zou kunnen strijden
denn du, unser Gott, alleine. dan u, onze God, alleen.
Gib unsern Fürsten und aller Obrigkeit Geef onze vorsten en de hele overheid
Fried und gut Regiment, vrede en goed bestuur,
daß wir unter ihnen zodat wij onder hen
ein geruhig und stilles Leben führen mögen een kalm en stil leven kunnen leiden
in aller Gottseligkeit und Ehrbarkeit. in alle godzaligheid en eerbaarheid.
Amen.Amen.
beluister:

Alle twijfel is geweken wanneer koor en alle instrumentalisten het lange slotkoraal Verleih uns Frieden (7) aanheffen, waarvan Martin Luther rond 1530 tekst en muziek ontleende aan de voorreformatorische Ambrosiaanse hymne Da pacem Domini, en daaraan een vervolg hechtte dat de zegen afroept over de wereldlijke autoriteiten.