algemene inleiding Weihnachts-Oratorium

In het derde deel negeert Bach, terwille van het handelingskarakter, de voor Derde Kerstdag voorgeschreven beschouwelijke tekst uit het Johannes-evangelie (1:1-14, 'In den beginne was het woord...') ten gunste van de - nog overgeslagen - evangelielezing van de vorige dag. De tenor-evangelist stelt in de drie recitatieven drie gebeurtenissen aan de orde: het vertrek van de herders tot wie de engelen spraken (1-5), hun aanbidding van het kind (7-10) en hun terugkeer (11-12). Daarop reflecteren aria’s en koralen, waardoor de cantate drie delen heeft.

De cantate wordt geopend en besloten met een uitgelaten dansant stuk, een passepied, in een streng schema van twee keer 3x16 maten: zestien maten instrumentale inleiding (ritornel), zestien maten polyfone expositie van de drie tekstzinnen door de drie hoogste stemmen en zestien maten homofone (gezamenlijk gescandeerde) herhaling van de tekst door het gehele koor boven een herhaling van het instrumentale ritornel.

Na de pastorale sfeer van Deel II met de bekende Sinfonia (Hirtenmusik) herneemt dit openingskoor de ongeremde vreugde waarmee Deel I eindigde.

Lucas 2: 15a

Lucas 2: 15b. Waar de bijbeltekst groepen sprekend invoert (zoals ook in nrs II/12 en V/3) schrijft Bach 'turbae', groepskoren, waarvoor hij, ter onderscheiding van de moderne concertante openingskoren, de gezaghebbende oude motetstijl gebruikt: elkaar imiterende vocale partijen met instrumenten in een ondergeschikte rol.

Maar hier dan wel met een 'haast' illustrerend zestiendenfiguurtje van violen en traverso’s. En de stemmen lopen in tegengestelde richting: waar moeten we eigenlijk heen?

Begeleid door twee fluiten belicht de bas de heilshistorische betekenis van het kerstgebeuren, zodat het Dies hat er getan in het aansluitende koraal kan worden vervolgd met Dies hat er alles uns getan.

De gemeente bevestigt wat zij zojuist van de bas heeft geleerd, de kloof tussen historische gebeurtenis en actualiteit is gedicht. De melodie hoorden we al in deel I/ 7 van de sopranen. Des freu sich geeft (evenals Freude in II/3) aanleiding voor een lange stijgende lijn in de bas. Ewigkeit krijgt een lang melisma. Kyrieleis (heb medeleiden, Mitleid) wijst vooruit naar het volgend duet.

Slot van de eerste scène: de herders gaan huppelend op weg met hun instrumentale attributen, de twee oboi d'amore. Weer gaat het niet om herders als historische figuren, maar als prototypes van de (eerste) gelovigen. Het stuk is een grondige bewerking van een onverholen wereldse liefdesdialoog op de teksten 'Ich bin deine, ich küsse dich, küsse mich' resp. 'Du bist meine, küsse mich, etc.' Maar hier geen dialoog, doch uitgesproken eenstemmigheid in een naïef godsvertrouwen.

Lucas 2: 16-19. Opmaat voor het tweede deel van de cantate. Zoals steeds wordt de evangelist slechts door continuo (secco) begeleid, maar wel worden zijn volzinnen hier door korte tussenspelen van elkaar gescheiden. De slotzin over Maria wordt duidelijk muzikaal afgezonderd, het continuo onderstreept met een dalende reeks halve tonen het geheimzinnige karakter van haar ervaringen: hierop reageren de volgende stukken.

De teksten van de (8) t/m (10) drukken hetzelfde uit: het voornemen het wonder in de stal niet te vergeten. Het verschil is waar en door wie dit wordt uitgesproken. Eerst is het Maria die, als symbool voor de kerk, het gesprokene overweegt in een intieme meditatie in ihrem Herzen. Ondanks de virtuoze vioolpartij een tamelijk introverte monologue intérieure, in de vorm van een wiegelied boven de kribbe, in gesyncopeerde tweekwartsmaat. Unisono passages tussen alt en viool symboliseren het einschließen.

Vanuit het hart komt de alt in zijn/haar accompagnato-recitatief tot een openbare geloofsbelijdenis, evenals de bas in (4) begeleid door de twee traverso’s.

De kerk tenslotte bevestigt het voorgaande in de actualiteit met een lied van Paul Gerhardt, en trekt de lijn door van het leven naar de dood. Het koraal bestaat uit twee melodisch identieke delen; maar hoe anders is de harmonisering van het ‘andere leven’.

Lucas 2: 20. Het derde en laatste evangeliegedeelte omvat slechts één vers, waarin preiseten (octaafsprong) blijkbaar het belangrijkste woord is. Dat prijzen volgt metterdaad, in een koraal en het slotkoor.

De gelovigen delen in de vreugde met hun derde, meer bewogen koraal. In de laatste regel voert een stijgende reeks (gradatio) van maar liefst acht chromatische (= halve toons-)stappen in de bas naar een climax aan het slot van de eigenlijke kerstgeschiedenis.

Chorus I ab initio repetatur et claudatur

Met een herhaling van het openingskoor 24.(1) wordt de eerste helft van het Weihnachts-Oratorium afgesloten.