algemene inleiding Weihnachts-Oratorium

De tweede cantate is gebaseerd op de verzen 8-14 uit Lucas 2; het vervolg op de evangelielezing van Eerste Kerstdag. Engelen maken de komst van Christus bekend aan de herders, met hun karakteristieke, aan schalmeien herinnerende instrumenten, twee oboi d’amore en twee hobo’s da caccia (‘jachthobo’s’), resp. een terts en een kwint lager gestemd dan normale hobo’s. Zij vervangen de koperblazers uit Deel I. Thema: het contrast tussen hemel en aarde, engelen en herders.

De twee aria’s refereren eigenlijk, enigszins voorbarig, aan stof uit de volgende cantate: waarschijnlijk om toehoorders in de Thomaskirche centrale noties niet te onthouden die de volgende dag in de Nicolaikirche zouden klinken, maar niet werden herhaald tijdens het vesper in de Thomaskirche.

De beroemde, vaak als Hirtenmusik of Pastorale aangeduide instrumentale Sinfonia is in feite een dialoog tussen twee groepen: hemelse engelen (strijkers en twee traverso’s) en aardse herders (vier hobo’s) wier nachtelijke rust wordt verstoord; de lange, liggende noten van de laagste hobo herinneren aan de (bourdon-)tonen van een doedelzak. Engelen openen de conversatie met stijgende motieven, herders reageren met dalende, waarna men in achtstemmige samenspraak elkaars motieven overneemt: het goddelijke verenigt zich met het aardse. Driemaal herhaalt zich dit proces.

De Sinfonia is programmatisch voor de gehele cantate: een afwisseling van engelen- en herdersscènes.

Lucas 2: 8-9 Harmonische rust tot en met ihre Herde, gevolgd door heldere kleuren, en tenslotte bij furchten vluchtgedrag over verminderde intervallen in het continuo,

Het evangeliebericht wordt terstond onderbroken door een reactie uit de actualiteit, de christenheid identificeert zich met de herders: hier past geen vrees maar een hartelijk welkom. De traverso volgt de sopraan een octaaf hoger: Morgenlicht. Schwache wordt geïllustreerd met een aarzeling in de alt en een moeilijke sprong in de bas. Een nadrukkelijke chromatische opgang van de bas naar Freude, gevolgd door een strijdlustig melisma van bas en tenor op zwingen.

Lucas 2: 10-11. Zelfs de boodschapper getuigt van enige opwinding door met een kwintsprong (in plaats van de meer gebruikelijke kwart) het woord te geven aan de engel, de sopraan, die wordt umleuchtet met een aura van strijkers. Octaafsprongen (‘allesomvattend’) accentueren Heiland en Herr.

In een accompagnato met de herdersinstrumenten treedt de bas in dit deel driemaal op als interpretator en aangever. De naam van David, die ook een herder was, ontlokt hem een heilshistorische beschouwing over de herdersstand, die sinds aartsvader Abraham speciaal ontvankelijk bleek voor Gods boodschappen. Zo legitimeert hij een Hirten-scène waartoe het evangelie eigenlijk geen aanleiding geeft.

De tenor richt zich uiteraard niet (dramatisch) tot andere herders, maar (symbolisch) tot de luisteraar. Hij wordt begeleid door het voormalig engeleninstrument, de traverso. De tekst lijkt hier enigszins voorbarig: er is nog geen sprake van een kind, en het Lasset uns nun gehen zal pas in de volgende cantate klinken. Maar de vele 32-sten melisma’s getuigen wel van grote haast en ook voor een ordentelijk da capo is (in deze aria als enige) geen tijd.

Lucas 2: 12. De engel geeft een nadere toelichting op zijn aankondiging in nr. 13, maar de tekst wordt nu niet door een strijkersaureool omkranst en niet door de sopraan maar door de tenor gezongen. Een vergissinkje van Bach? Waarschijnlijk niet: hij beoogt niet - als in een opera - consistent dramatische personages op te tuigen, maar schrijft Predigtmusik.

Verrassende harmonieën en grillige sprongen accentueren de armzalige Krippe.

In het centrum van deze cantate (en dus van de eerste drie, de eigenlijke kerstcantates) staat een vers van het koraal Vom Himmel hoch da komm ich her dat ook beide eerste cantates besluit. Maar hier in laagste ligging: C-groot tegenover D en G, een tonaal dieptepunt. Bij Herrschaft voeren de bassen de harmonie een none omhoog, bij de voedertrog (Speise vormals) gaat het weer even ver omlaag.

Nogmaals richt de bas de blik op de herders, gesteund door vier begeleidende hobo’s. Het continuo illustreert eerst het gehen en vervolgens (het werkwoord) wiegen. De bas verzint er zelfs een handeling bij: zing een liedje. (Aria zoekt context!)

Alle vier de hobo’s (het gesamte Chor uit het voorgaande recitatief) begeleiden de alt, die octaverend wordt gesteund door de angelieke traverso. De alt lijkt (dramatisch) te staan voor Maria, maar symboliseert de gelovige.

Een toegankelijk wiegelied (berceuse) dat refereert aan het volksgebruik van het kindjewiegen. Maar Bach zou geen Bach zijn als het luchtige, homofone begin geen complexer polyfoon vervolg kreeg.

Lucas 2:  13. De verslaggever zet ons terug in de chronologie en wendt onze blik weer van de kribbe naar de engelen.

Lucas 2: 14. De hoofdschotel van de cantate. Op de tekst die als Gloria in de mis terecht kwam, schrijft Bach een groepskoor (turba), zoals steeds op de wijze van een motet: primair vocaal, ondergeschikte instrumentale begeleiding, en drie verschillende muzikale vormen voor de drie tekstregels:

- Ehre: een passacaglia, driemaal herhaalde lopende basfiguur met imitatieve zang;

- Friede: ‘orgelpunt’, een lange liggende pedaaltoon, met verstilde legato zang; een breekbare vrede, als een reeks zich oplossende dissonanten;

- Menschen: streng paarsgewijs canonisch.

Waarna alles nog eens in zestien maten wordt samengevat.

Lang sleutelde Bach aan dit derde optreden van de bas, om uiteindelijk, terwille van een sterker contrast, de vier hobo’s te schrappen in dit bruggetje tussen twee koren.

Het bekende Vom Himmel hoch, maar nu in triomfantelijk hoogste ligging. Het gepuncteerde siciliano-ritme verwijst naar het beginkoor. 'Wir' voegen ons bij herders en engelen. Hemel en aarde zijn verzoend: de ‘hemelse’ strijkers gaan colla parte met de vocale stemmen, de traverso vergezelt de aardse rietblazers die de fermates tussen de koraalregels vullen.