Johann Sebastian Bach
Non sa che sia dolore (BWV 209)
Geschreven voor onbekend
Voor het eerst uitgevoerd: 1734?
Solisten S orkest str trav cont
Totaal 5 delen
Vertaling: Hans Janssen
Deze cantate werd de afgelopen jaren zelden uitgevoerd
beluister
Bespreking
Hoewel Bach voortdurend aanwijsbaar Italiaanse invloeden verwerkt - het idee 'cantate' alleen al - componeerde hij slechts twee wereldlijke cantates op Italiaanse tekst: BWV 203 (Amore traditore) en BWV 209. Over de aanleiding tot het componeren van deze cantate is alleen uit de tekst iets op te maken: het gaat blijkbaar om het afscheid van een jonge knappe kop die uit Leipzig terugkeert naar zijn vaderland (patria), in het bijzonder naar de stad Ansbach. Fouten in het Italiaans (bijvoorbeeld Tuo saver ipv Il tuo saver in (4) en Ricetti ipv Rigetti in (5)) wijzen erop dat de tekstdichter c.q. arrangeur een Duitser is; hij heeft teksten verwerkt uit een gedicht van G.B.Guarini (1598) en uit de opera's Galatea (1721) en Semiramide riconosciuta (1729) van Pietro Metastasio. Het is onwaarschijnlijk dat iemand in Leipzig met deze opera-libretti dusdanig vertrouwd was voordat de Dresdner Opera in 1746/47 een reeks Metastasio-opvoeringen gaf. Daarmee zou deze cantate - als ze van Bach is, ook daarover bestaat twijfel - tot Bachs laatste vocale composities behoren. Stilistisch wijst de tweede aria ook in die richting. (Het bovenvermelde jaartal 1734 veronderstelt dat de cantate werd gecomponeerd voor het afscheid van de te Ansbach geboren J.M. Gesner, rector van de Thomasschule van 1730-1734.)
De titelzin is in zijn geheel ontleend aan het Guarini-gedicht: "Wie niet sterft bij het afscheid van een geliefde, weet niet wat verdriet is", wat nogal overdreven-barokke poëzie lijkt, vooral omdat Guarini's "zijn geliefde" is veranderd in "zijn vriend". De verwijzingen naar een zeetocht in beide aria's moeten waarschijnlijk slechts metaforisch worden opgevat.
BWV 209 is geschreven voor een sopraansolist, een obligate traverso, strijkers en continuo.
Over de ooit betwijfelde authenticiteit van deze cantate laat de inleidende Sinfonia (1), met haar aan de Tweede Suite herinnerende fluitsolo, echter weinig onzekerheid. Er volgen een accompagnato (2) en een secco (4) recitatief en twee tutti-aria's met concertante traverso. In de eerste (3), als da capo gestructureerde aria beklagen zich de achterblijvers in de hoekdelen. Het levendiger middendeel, waarin de klaaglijke sextsprong in het thema van traverso en sopraan vervalt, bezingt de vreugde van het vaderland; de sopraan sluit zich aan bij de guirlandes van de fluit. De tweede aria (5), in modern-galant, italianiserend idioom, prijst de moed van de vertrekkende.
(Literatuur: Klaus Hofmann, Bach Jahrbuch 76(1990)7-25)
De Bach-cantatas website biedt een pagina van waar 12 opnames van aria 5 te beluisteren zijn.
1. Sinfonia
strijkers, traverso, continuo
2. Recitatief (S)
sopraan, strijkers, continuo
| Non sa che sia dolore | Hij weet niet wat verdriet is |
| Chi dall' amico suo parte e non more. | die afscheid neemt van zijn vriend en niet sterft. |
| Il fanciullin' che plora e geme | Het jongetje dat huilt en kreunt |
| Ed allor che più ei teme, | en wanneer hij het bangst is, |
| Vien la madre a consolar. | komt zijn moeder hem troosten. |
| Va dunque a cenni del cielo, | Ga dus af op de tekenen van de hemel, |
| Adempi or di Minerva il zelo. | voldoe nu aan Minerva’s ijver. |
3. Aria (S)
sopraan, strijkers, traverso, continuo
| Parti pur e con dolore | Vertrek maar en met verdriet |
| Lasci a noi dolente il core. | laat je ons het hart vol pijn. |
| La patria goderai, | Je verheugt je om het vaderland, |
| A dover la servirai; | je zal het naar behoren dienen; |
| Varchi or di sponda in sponda, | je vaart nu van oever naar oever, |
| Propizi vedi il vento e l'onda. | je ziet gunstige wind en golven. |
4. Recitatief (S)
sopraan, continuo
| Tuo saver al tempo e l'età constrasta, | Je kennis komt niet overeen met tijd en leeftijd, |
| Virtù e valor solo a vincer basta; | alleen al kracht en moed zijn voldoende om te overwinnen. |
| Ma chi gran ti farà più che non fusti | Maar wie kan je groter maken dan je al was |
| Ansbaca, piena di tanti Augusti. | Ansbach, vol met zoveel aanzienlijken. |
5. Aria (S)
sopraan, strijkers, traverso, continuo
| Ricetti gramezza e pavento, | Je heelt verdriet en angst, |
| Qual nocchier, placato il vento, | zoals de stuurman, als de wind is geluwd, |
| Più non teme o si scolora, | niet meer vreest of verbleekt, |
| Ma contento in su la prora | maar tevreden op de voorplecht |
| Va cantando in faccia al mar. | staat te zingen in het aangezicht van de zee. |