Dramma per musica auf das Geburtsfest August III.

Bach componeerde Schleicht, spielende Wellen (BWV 206) voor de verjaardag van de Saksische Keurvorst en Koning van Polen op 7 oktober 1734, als onderdeel van de reeks seculiere cantates (zoals BWV 213 en 214) waarmee Bach de in 1733 aangetreden Friedrich August III (1696 –1763) wilde herinneren aan zijn sollicitatie naar de titel van königlicher Hofcompositeur. Maar enkele dagen tevoren bleek de koning persoonlijk van 2-6 oktober naar Leipzig te willen komen om de eerste verjaardag van zijn troonsbestijging te vieren, en daarvoor was geheel andere muziek nodig die Bach nog op het laatste moment wist te componeren: het dubbelkorige Preise dein Glücke, gesegnetes Sachsen (BWV 215). Dat werd op 5 oktober als serenade uitgevoerd op het Marktplein onder het raam van het koninklijk verblijf.
De première van de verjaardagscantate BWV 206 werd daarom uitgesteld tot 7 oktober 1736.
Een Dramma per Musica zouden we een kameropera kunnen noemen: kleinschaliger dan een opera maar met het gemeenschappelijk kenmerk dat er verschillende sprekende en zingende personages op elkaar reageren, veelal griekse of romeinse goden of allegorische figuren.
In deze verjaardagscantate wordt de koning/keurvorst toegezongen en gefeliciteerd door vier zangers die optreden als allegorische representanten van de vier rivieren in Augusts rijk: achtereenvolgens de Weichsel (Polen, bas), de Elbe (Saksen, tenor), de Donau (Oostenrijk, alt) en de Pleiße (Leipzig, sopraan); de Donau stroomt weliswaar (nog) niet door aan August onderhorige gebieden, maar mag toch in dit kwartet meedoen omdat August strategisch was gehuwd met de Oostenrijkse prinses Maria Josepha, dochter van keizer Joseph I, wat hem op dat ogenblik nog uitzicht bood op de Habsburgse keizerstroon. (Voor een verjaardag van Maria Josepha schreef Bach in 1733 zijn BWV 214.)
Terwijl de Saksische keurvorst oorspronkelijk uitsluitend in Dresden resideerde, was hij sinds vader August der Starke (1670-1733) in 1697 de Poolse koningskroon verwierf ook regelmatig in Polen; zijn zoon verkeerde door diens huwelijk bovendien regelmatig in Wenen. In de cantate betreuren de eerste drie rivieren/landen telkens in een recitatief en een aria ‘s konings veelvuldige afwezigheid en concurreren om zijn aandacht; Leipzig/Pleiße werpt zich ten slotte op als bemiddelaar, bij wier oproep iedereen zich aansluit.
Het instrumentaal ensemble omvat behalve strijkers en continuo twee hobo’s, drie (!) traverso’s en drie trompetten en pauken.
De vier recitatief/aria-combinaties worden omlijst door een feestelijk openings- en slotkoor. Uiteraard horen we op allerlei plekken stromende, rollende en golvende bewegingen; dit is Bachs Watermusic, aldus Jos van Veldhoven.

Anders dan in Bachs kerkelijke cantates hebben in dit stuk alle koren en aria’s (op één na) een volledig da capo.

Na de première in 1736 werd dit Dramma per Musica in 1740 nogmaals uitgevoerd, nu op de naamdag, 3 augustus, van de koning en in de tuin van Café Zimmermann; daartoe werd de tekst enigszins aangepast.

Het openingskoor voor alle zangers en spelers roept de wateren op van zich te laten horen, zij het door vredig gemurmel en gekabbel (8 maten piano), zij het (Nein!) door heftige, stormachtig beukende golfslag (8 maten forte). In het bedachtzamer B-deel zwijgen de trompetten.

De bas, namens Polens grootste rivier, de Weichsel, herinnert aan het geweld dat het land nog onlangs teisterde tijdens de Poolse successieoorlog na de dood van August der Starke in 1733 en beschouwt zijn opvolger als grote vredestichter. De harmonieën schuiven door instabiele akkoorden tijdens het oorlogsgeweld maar komen tot rust bij de nieuwe machthebber.
De Cocytus, de rivier der klachten, is een van de mythologische rivieren die de onderwereld (Hades) begrenzen; de Alphaeus daarentegen is de rivier die het utopische Arcadië, land van de eeuwige zomer, bevloeit.

De aria van de bas bekrachtigt de Poolse vredeswens. Twee dwingende akkoorden zetten de toon.
De deuren van de tempel van de oud- Romeinse god Janus plachten open te staan in tijden van oorlog en dicht te gaan als vrede werd gesloten. (Omdat de tempel als een doorgang fungeerde moest Janus twee gezichten hebben om beide zijden in de gaten te houden, de Januskop.)
Wanneer de cantate in 1740 opnieuw wordt uitgevoerd ligt de rouw om de dood van ‘s konings voorganger intussen zo lang geleden dat het rouwend gemoed wordt vervangen door een kinderlijk gemoed.

De Elbe (tenor), waarlangs de Saksische hofstad Dresden ligt, kan zich de vreugde van Polen indenken maar vreest de frequente afwezigheid van zijn keurvorst: hij mag geleend worden maar niet blijven. De tenor bezweert zijn overtuiging met een onvervulbare overdrijving: nog eerder zullen de Elbe en de Ganges samenvloeien en Indiase vissers (Malabar) hier hun netten uitwerpen dan dat wij afstand doen van onze Friedrich August. Het continuo onderstreept de onverbiddelijkheid van deze eed met een strenge kwintcanon om vervolgens weer golvend verder te kabbelen.

De tenor wordt in zijn loflied gesecondeerd door het continuo en een enkele vioolpartij; deze maakt een tamelijk virtuoze indruk en wordt daarom vaak als vioolsolo beschouwd, maar blijkt in beide vioolpartijen te zijn genoteerd en dient dus door gehele eerste-violengroep te worden uitgevoerd. Uiteraard horen we weer alom golvende bewegingen, al was het alleen al in de dansende 6/8-maat. Het hundertfältig widerschallen geeft aanleiding tot echoeffecten tussen tenor en violen, waaraan zelfs het continuo deelneemt. De naam August wordt ten slotte met een octaafsprong uitgeroepen.

Ook Oostenrijk, bij monde van het personage Donau (alt), gunt zichzelf aanspraken op August omdat deze immers al veertien jaar met de keizersdochter Maria Josepha was gehuwd voor hij koning/keurvorst werd.                            
De in de tekst genoemde Karl was de toen in Wenen heersende Habsburgse keizer, broer van zijn voorganger Jozef I en oom van Maria Josepha. Trajanus gold als een van de goede Romeinse keizers en fungeert dus als zinnebeeld van August.
Het vraagteken waarmee de tekst eindigt vinden we ook terug in het harmonisch open einde dat naar de aria dringt.

Bach symboliseert de liefdesrelatie van het koninklijke echtpaar door in de altaria (7) twee oboi d’amore, liefdeshobo’s, als begeleidingsinstrumenten te kiezen. De degelijkheid en bestendigheid van de koninklijk/keizerlijke huwelijksband wordt uitgedrukt door een ouderwetse, streng contrapuntische stijl van componeren: imitaties (canon) tussen de drie gelijkwaardige melodiestemmen, waaraan ook het continuo poogt mee te doen, suggereren onverbrekelijke relaties.

De sopraan, als tolk voor het Leipziger riviertje de Pleiße, werpt zich op als verzoenende scheidsrechter in de drie-rivierencompetitie: als Wenen er zich nu buiten houdt, komen Polen en Saksen er onderling wel uit.

Met haar aria demonstreert de sopraan waartoe de gewenste eensgezindheid zal leiden: nette Harmonie, met een begeleidend instrumentaal koor van drie traverso’s, een combinatie die we bij Bach nergens elders aantreffen maar waar de tekst om vraagt. Alleen in deze aria wordt de tekst van het hoofddeel niet herhaald; er is geen da capo maar slechts het inleidend instrumentaal ritornel keert terug.

In recitatief (10) komen, als in een opera (en in de Matthäus-Passion en het Weihnachts-Oratorium), de solisten voorafgaand aan de finale nog even langs. De eerste drie, grote rivieren blijken zich in het voorstel van Leipzig te kunnen vinden, zodat de sopraan, omkransd door een feestelijk strijkersaureool allen kan uitnodigen voor een slotkoor.

Het slotkoor voor alle uitvoerenden heeft natuurlijk weer een golvend ritme, op de 12/8-maat van een gigue, die we ook vaak aantreffen als sluitstuk van een suite. Ook de opbouw in (herhaalde) eenheden van vier maten is die van een dans. De overkoepelende structuur is een rondo: een ‘refrein’ van 16 maten op de hoofdtekst wordt driemaal uitgevoerd, afgewisseld door twee passages van acht maten op de B-tekst So viel sich nur Tropfen etc. (A-B-A-B-A). In het refrein wisselen instrumentale en vocale passages van vier maten elkaar af. Van de twee ‘coupletten’ wordt het eerste door allen uitgevoerd, het tweede slechts door sopraan en alt, met een uiterst spaarzame begeleiding van een enkel lijntje door unisono spelende strijkers, waarin bovendien alle golven ontbreken: Leipzig en Wenen als stabiele bronnen van rust waar Saksen en Polen regelmatig ten oorlog trekken.
Anders dan in het openingskoor accentueren de trompetten en pauken slechts de afsluitingen (cadenzen); wellicht werden ze pas bij deze gelegenheid aan een reeds bestaande compositie toegevoegd.