Johann Sebastian Bach
Ich freue mich in dir (BWV 133)
Een koraalcantate
Geschreven voor Derde Kerstdag
Voor het eerst uitgevoerd: 27 dec 1724
Libretto: Andreas Stübel (?)
Solisten SATB koor SATB orkest str obd'am1,2 trb cont
Totaal 6 delen, 1 koorwerk, 1 koraal
Vertaling: Ria van Hengel
Deze cantate werd de afgelopen jaren zelden uitgevoerd
Bespreking
Dat er in Bachs Leipzig gedurende de bezinningstijd van Advent drie weken lang geen concertante muziek in de kerk mocht klinken, moet elke toenmalige cantor dankbaar hebben gestemd gezien de verplichtingen die hem in de kersttijd wachtten. Rond Oud en Nieuw 1724/'25 werden van Bach binnen veertien dagen liefst zeven cantates verwacht, waarvan er vier met uitgebreide feestelijke bezetting, inclusief trompetten en pauken, zowel in de Thomas- als in de Nicolaikirche moesten worden uitgevoerd. Volgens Bachs zelfopgelegde discipline dienden deze cantates ook allemaal nieuw gecomponeerd te zijn en dat bovendien op het stramien van de koraalcantate, dat hij gedurende het seizoen 1724/25 verkoos te volgen. Het verbaast dan ook niet dat de cantate voor de wat minder belangrijke Derde Kerstdag 1724, BWV 133, enige compassie van Bach voor zijn koorzangers verraadt: de bas en de tenor die op Eerste en Tweede Kerstdag (in Cantates 91 en 121) moeilijke aria's te vertolken kregen, hoeven nu slechts recitatieven te zingen, en in de koraalfantasie die steeds een koraalcantate opent, zingt het koor nauwelijks meer dan een vierstemmig geharmoniseerd slotkoraal.
Ten grondslag aan Cantate 133 ligt het koraal Ich freue mich in dir, een gedicht van Kaspar Ziegler uit 1648, dat sinds 1697 wel werd gezongen op de melodie O Gott, du frommer Gott, maar niet in Leipziger gezangbundels voorkwam en waarvoor pas in 1738 de hier door Bach gebruikte melodie van Johann Balthasar König (1691-1758) werd gepubliceerd; deze melodie was hem in 1724 blijkbaar nog zo weinig vertrouwd dat hij haar terloops noteerde in een leeg hoekje van zijn manuscript voor het Sanctus dat (ook dat nog!) op Eerste Kerstdag in première ging en later in de Hohe Messe terecht zou komen.
Derde Kerstdag of 27 december is ook de feestdag van de apostel en evangelist Johannes; verwijzingen hiernaar of naar de evangelielezing voor deze dag (Johannes 1: 1-14) ontbreken in deze cantate geheel.
Zoals in al Bachs eigenzinnige ‘koraalcantates' volgen openings- en slotkoor letterlijk de koraaltekst. Omdat Zieglers koraal slechts vier coupletten omvat, resteren Bachs librettist slechts twee ‘binnenverzen' om te herdichten tot twee recitatief/aria-paren. Telkens het eerste halfvers (vier regels) zet hij om in een ariatekst, de tweede helft rekt hij op tot recitatiefteksten, waarbij hij een aantal van de oorspronkelijke regels woordelijk handhaaft en in het algemeen de strekking ombuigt naar de individuele gelovige: die Welt muß genesen wordt in aria (2) meine Seele muß genesen.
1. Koor
tutti
Ich freue mich in dir | Ik ben blij met u |
und heiße dich willkommen, | en heet u welkom, |
mein liebes Jesulein! | mijn dierbare kleine Jezus! |
Du hast dir vorgenommen, | U hebt zich voorgenomen |
mein Brüderlein zu sein. | mijn broertje te zijn. |
Ach, wie ein süßer Ton! | Ach, wat een zoete klank! |
Wie freundlich sieht er aus, | Wat ziet hij er vriendelijk uit, |
der große Gottessohn! | die grote Zoon van God! |
Wegens de genoemde bescheiden rol van het koor is de vrolijke koraalfantasie (1) voor vier vijfde een instrumentaal stuk, dat thematisch niet naar de koraalmelodie verwijst. Zoals zo vaak spelen de twee oboi d'amore hier geen zelfstandige partij, maar verdubbelen zij de violen, waarmee ze de pastorale klankkleur van het stuk bepalen. Maar opmerkelijk genoeg volgen zij in dit geval niet de eerste en tweede viool, maar de tweede en de altvool, waardoor de eerste viool vrij is voor een virtuoze, breed uitwaaierende, quasi-solistische partij. De koraalmelodie, door de sopraan als cantus firmus gezongen, wordt zoals gebruikelijk versterkt door een blaasinstrument, hier: een cornetto of zink. Contrasterend met de beweeglijke orkestpartij volhardt het koor in een gedragen en bondige harmoniseringsstijl, die alleen aan het eind van de zesde en de achtste regel ruimte geeft voor een versiering-met-echoeffect van de lang aangehouden süßer Ton, resp. voor de onderstreping van de große Gottessohn met jachtige, echoënde zestienden.
2. Aria (A)
alt, hobo d'amore 1/2, continuo
Getrost! es faßt ein heilger Leib | Wees welgemoed! Een heilig lichaam neemt |
des Höchsten unbegreiflichs Wesen. | het onbegrijpelijke wezen van de Hoogste aan. |
Ich habe Gott - wie wohl ist mir geschehen! | Ik heb God - wat een weldaad is mij bewezen! - |
von Angesicht zu Angesicht gesehen. | van aangezicht tot aangezicht gezien. |
Ach! meine Seele muß genesen. | Ach, mijn ziel moet genezen. |
In aria (2) vormen de twee hobo's een levendig kwartet met alt en continuo; hun figuraties sluiten aan bij motieven in het openingskoor. De triomfantelijke, drievoudige fanfare Getrost! wordt in het continuo begeleid door een figuur van circulerende achtsten, die later de betekenis blijkt te dragen van de tussenzin wie wohl ist mir geschehen. Met Ach! meine Seele muß genesen verduistert een kortstondig wolkje de overheersende zonnige sfeer.
3. Recitatief (T)
tenor, continuo
Ein Adam mag sich voller Schrecken | Een Adam kan zich wel vol angst |
vor Gottes Angesicht | voor Gods aangezicht |
im Paradies verstecken! | in het paradijs verstoppen! |
Der allerhöchste Gott | De allerhoogste God |
kehrt selber bei uns ein: | neemt zelf zijn intrek bij ons: |
und so entsetzet sich mein Herze nicht; | en daarom is mijn hart niet ontsteld; |
es kennet sein erbarmendes Gemüte. | het kent zijn ontfermende gemoed. |
Aus unermeßner Güte | Vanuit een onmetelijke goedheid |
wird er ein kleines Kind | wordt hij een klein kind |
und heißt mein Jesulein. | en dat heet mijn kleine Jezus. |
In het secco recitatief (3) voor de tenor markeert Bach de tweemaal twee regels die de oorspronkelijke koraaltekst citeren met Adagio; telkens bij de tweede regel citeert hij ook de koraalmelodie.
4. Aria (S)
sopraan, strijkers, continuo
Wie lieblich klingt es in den Ohren, | Hoe liefelijk klinkt dit woord in onze oren: |
dies Wort: mein Jesus ist geboren, | mijn Jezus is geboren, |
wie dringt es in das Herz hinein! | hoe dringt dat ons hart binnen! |
Wer Jesu Namen nicht versteht | Degene die de naam van Jezus niet verstaat |
und wem es nicht durchs Herze geht, | en wiens hart onberoerd blijft, |
der muß ein harter Felsen sein. | die moet wel een harde rots zijn. |
Da-capoaria (4) vormt het hart van deze cantate. De sopraan wordt begeleid door de strijkers, terwijl het continuo zich hoofdzakelijk beperkt tot een ostinaat motief. Ook hier weer virtuoze uithalen van de eerste viool, die bij Wie lieblich klingt es in den Ohren rinkelende belletjes imiteert met zijn 'bariolage‘-techniek: snel herhaalde tonen op twee verschillende snaren. Het vriendelijke A-gedeelte en zijn herhaling omsluiten een sterk afwijkend, vermanend B-deel. De 4/4 maat (alla breve) verandert daar in 12/8, het tempo wordt largo en vooral: de continuobas valt weg en wordt vervangen door een surrogaat basje, een 'bassettchen', gespeeld door tweede en altviool, ten teken dat hier iets ontbreekt: men verstaat (versteht) het niet, het raakt het hart niet.
5. Recitatief (B)
bas, continuo
Wohlan, des Todes Furcht und Schmerz | Komaan, mijn kalme hart piekert niet over |
erwägt nicht mein getröstet Herz. | de angst en de pijn van de dood. |
Will er vom Himmel sich | Als hij vanuit de hemel |
bis zu der Erde lenken, | naar de aarde wil afdalen, |
so wird er auch an mich | dan zal hij ook denken |
in meiner Gruft gedenken. | aan mij in mijn graf. |
Wer Jesum recht erkennt, | Wie Jezus werkelijk belijdt, |
der stirbt nicht, wenn er stirbt, | die sterft niet als hij sterft |
sobald er Jesum nennt. | zodra hij Jezus noemt. |
In het laatste recitatief (5) trekt de bas zijn conclusies uit de komst van Jezus op aarde; en opnieuw markeert Bach de laatste, uit het oorspronkelijke koraal geciteerde regels met een ritmische begeleiding (arioso) en de aanwijzing Adagio.
6. Koraal
tutti
Wohlan, so will ich mich | Komaan, ik wil me dus |
an dich, o Jesu, halten, | aan u, Jezus vasthouden, |
und sollte gleich die Welt | ook al zou de wereld |
in tausend Stükken spalten. | in duizend stukken splijten. |
O Jesu, dir, nur dir, | O Jezus, voor u, alleen voor u, |
dir leb ich ganz allein; | voor u alleen leef ik, |
auf dich, allein auf dich, | vertrouwend op u alleen, op u, |
o Jesu, schlaf ich ein. | o Jezus, slaap ik in. |
De cantate eindigt met het gebruikelijke, eenvoudig vierstemmig geharmoniseerde slotkoraal (6). De hobo's verdubbelen weer gewoon de beide violen, en ook de cornetto versterkt de sopraan. Door een tel rust in de eerste koraalregels - waar elders steeds een lange noot staat genoteerd - worden de eerste regels zo niet in tausend Stücken gespalten maar toch wel in twee.