(Een algemene inleiding over motetten staat bij BWV 227)

Het prachtige rouwmotet Der Gerechte kömmt um, qua vorm en inhoud vergelijkbaar met Bachs O Jesu Christ, meins Lebens Licht (BWV 118), kwam in de Bach Werke Verzeichnis tot 2022 nog niet voor (de-est = ontbreekt), omdat Bachs aandeel in deze compositie weliswaar niet meer omstreden maar wel beperkt is.

De overleveringsgeschiedenis is ingewikkeld. Het stuk dook op in het handschrift van een omstreeks 1757 uitgevoerde passions-pasticcio, een passieoratorium (zoals de Matthäus-Passion) dat als een collage was samengesteld op basis van de 'Passionskantate' Ein Lämmlein geht und trägt die Schuld van Carl Heinrich Graun (Berlijn, 1704-1759). De destijds niet ongebruikelijke pasticciopraktijk impliceert dat bestaande stukken van uiteenlopende componisten, al dan niet gewijzigd, tot een nieuw geheel worden samengevoegd. Grauns cantate was hier (en waarschijnlijk niet dóór Graun) aangevuld met stukken van o.m. Telemann, Bach, diens Leipziger voorganger Kuhnau en Bachs schoonzoon Altnikol. Twee delen konden direct aan J.S. Bach worden toegeschreven: BWV127/1 en BWV1088, een derde heet te zijn van 'Bach/Kuhnau' en het volgt in de passion als deel 39, direct na de dood van Jezus, met als tekst Der Gerechte kömmt um. Het is een vijfstemmig motet, begeleid door continuo, strijkers die meestal colla parte met de vocale stemmen gaan, en twee zelfstandige hobopartijen.

De vocale partijen zijn herkenbaar als bewerking van een a-cappellamotet Tristis est anima mea, dat behoorde tot de nalatenschap van Bachs voorganger als Thomascantor in Leipzig, Johann Kuhnau (1660-1722). Het  kan echter geen compositie van Kuhnau zelf zijn: de Latijnse tekst komt uit de katholieke liturgie, de vijfstemmigheid was in Leipzig niet gebruikelijk, maar juist wel in het katholieke Dresden, waar Kuhnau het motet gekopieerd zou kunnen hebben van de daar werkzame Antonio Lotti, wiens stijl men erin kan herkennen. De tekst van Tristis est anima mea, usque ad mortem (zie de volledige Latijnse tekst aan het eind van deze pagina) is een compilatie van uitspraken van Jezus, voor hij in de hof van Gethsemane zal worden gevangen genomen, in Matteüs 26: 38 vv. O.m. Lassus, Monteverdi en Poulenc hebben deze tekst op muziek gezet. Hij fungeert als tweede responsorium in de liturgie van de 'donkere metten', de tenebrae, op Witte Donderdag in de Stille week voorafgaand aan Pasen.

Bach verving de tekst door de affectief verwante eerste twee verzen van Jesaja 57, Der Gerechte kömmt um etc., een te Leipzig niet onbekende tekst. Ook muzikaal heeft Bach aanzienlijk ingegrepen en het is interessant beide stukken (waarvan partituren en uitvoeringen op het internet te vinden zijn) te vergelijken. Hij heeft

- het stuk getransponeerd (van f- naar e-klein);

- een onafhankelijke, niet met de koorbas samenvallende continuopartij toegevoegd, met een ostinaat, zwaar zuchtend ritme, waardoor het motet een lamentokarakter krijgt;
- twee hobopartijen toegevoegd die, even ostinaat als het continuo, een daaraan complementair syncopisch seufzerritme spelen (muziekvoorbeeld); alleen in de achtste en laatste regel wijkt dit ritme voor de eeuwige rust;

- drie strijkerspartijen toegevoegd, die doorgaans de drie hoge zangstemmen ondersteunen, maar hier, tesamen met de andere instrumentalisten, een instrumentale inleiding van acht maten spelen en een even lang intermezzo tussen de twee vierregelige tekstblokken. Dit intermezzo valt waar het Tristis-motet een pauze heeft tussen de twee inhoudelijk verschillende tekstdelen; bij Bach echter separeert dit intermezzo de laatste frase van het eerste Jesajavers waartoe het behoort.
Ook de zangstemmen neemt Bach hier en daar stevig onder handen. Het totale aantal (vocale) maten blijft echter gelijk; het zijn klaarblijkelijk de harmonieën in het voorbeeld, die Bach hebben geïnspireerd en die hij goeddeels onaangetast laat.
Bach moet dit ontroerende werk zelf ergens in de jaren '30 hebben uitgevoerd.
Over de betekenis van de tekst is allerlei verwarring mogelijk, zeker wanneer men er diverse, elkaar tegensprekende bijbelvertalingen op naslaat. Er bestaat hier blijkbaar een levensgroot vertaalprobleem, en misschien heeft zelfs Bachs Lutherbijbel het bij het verkeerde eind. Maar wij kunnen die problemen omzeilen door ons te beperken tot de vraag: welke betekenis stond Bach voor ogen. Uit het feit dat Bach de laatste frase van Jesajavers 1 samenvoegt met vers 2 leid ik af dat hij twee contrasterende betekenissen wil zien: (1) het lijkt wel of rechtvaardigen en vromen anoniem uit het leven worden weggerukt maar (2) daardoor blijft hun onheil bespaard en rusten zij in vrede.