Het vertalen van de teksten in Bachs passiemuziek
Niet alle bezoekers van de passies van J.S. Bach kennen Duits, en het is dus fijn als zij in hun programmaboekje een vertaling van de teksten aantreffen. Het is mijn overtuiging dat je het meeste aan zo'n vertaling hebt wanneer die je helpt de oorspronkelijke tekst in al zijn details beter te begrijpen, een 'behulpzame', 'dienstbare' vertaling dus, zonder teveel eigen literaire pretenties, afgezien van de eis dat het om begrijpelijk, correct Nederlands moet gaan.
Jarenlang zijn er vertalingen van de Matthäus-Passion en de Johannes-Passion van J.S.Bach in omloop geweest die ons nu zouden afschrikken door hun archaïsche, plechtige taal: 'Komt, o docht'ren, helpt mij klagen'; 'als uw discip'len dwaaslijk strijden'. Inmiddels zijn er al veel pogingen gedaan om modernere vertalingen te maken. Helaas zijn die zelden vrij van vertaal- en andere fouten en van ongelukkige Nederlandse formuleringen, en vaak missen ze ook dat wat ik absoluut noodzakelijk vind voor een 'helpende' vertaling: respect voor de oorspronkelijke tekst, die bij Bach namelijk in hoge mate samenhangt met de muziek: Bach illustreert en accentueert woorden en zinnen met muziek. De maker van een hedendaagse vertaling dient dus zo dicht mogelijk bij de oorspronkelijke tekst te blijven en niet onnodig af te wijken op grond van eigen smaak of fantasie.
Als je bijvoorbeeld in de Matthäus-Passion helft mir klagen vertaalt met 'deel mijn rouw' of 'sta mij bij in mijn klacht', dan krijgt de luisteraar niet de kans om ook in de Nederlandse tekst al die melisma's te volgen waarmee Bach het 'klagen' illustreert; 'help mij klagen' is prima Nederlands, dus waarom zou je daar onnodig zo ver van afwijken? En in de Johannes-Passion is het jammer om de eerste woorden, Herr, unser Herrscher, te vertalen met 'Heer, onze gebieder / vorst / koning', in plaats van met 'Heer, onze heerser', waarbij luisteraars ook in het Nederlands kunnen meeleven met die hele muzikale uitwerking van het woord Herrscher.
Ook het overnemen van bestaande Nederlandse vertalingen van de bijbelteksten (de recitatieven), wat nogal eens gebeurt, leidt niet tot een beter begrip van de tekst die Bach op muziek zet, want die vertalingen wijken vaak behoorlijk af van de door Bach gebruikte Luthervertaling. De bijbelteksten die het Nederlandse passiepubliek jarenlang tot zich heeft genomen zijn sterk gekleurd door het calvinisme, beïnvloed door de Statenvertaling van 1637, die in Nederland de statuur heeft van de Luthervertaling. De Luthertekst is ''gewoner'', toegankelijker. Zo zijn bijvoorbeeld de voornaamwoorden die bij Jezus horen ''du'', ''dein'' (niet alleen met een kleine letter, maar eigenlijk dus zelfs ''jij'', ''jou'') en ''sein'', en Jezus spreekt de mensen toe met ''ihr'' (jullie), en ook in andere opzichten is de sfeer minder plechtig. Dat een vertaling in die sfeer ook toegankelijker is voor mensen buiten de kerkelijke traditie is een bijkomend voordeel, maar het belangrijkste is: Bach werkte met de Luthertekst, en díe moet je kunnen herkennen in de vertaling.
Om vergelijkbare redenen komen als vertaling van de koralen niet in aanmerking de metrische en rijmende parafrases die je in Nederlandse liedboeken aantreft: ook die wijken noodgedwongen zo af van het origineel dat het onmogelijk is Bachs tekst nog goed te volgen en te begrijpen wat hij er muzikaal mee doet.
Dit geldt uiteraard ook voor alle pogingen om bv. in de aria's nieuwe Nederlandse 'poëzie' te scheppen, compleet met eigen vormen van rijm en ritme, met alle afwijkingen van het Duitse origineel die daartoe vereist zijn, en met alle soms vervreemdende vrome termen uit de geloofstraditie van de vertaler.
Om al deze redenen heb ik ervoor gekozen naast de vele al bestaande vertalingen nieuwe vertalingen te maken van zowel de Matthäus-, de Johannes- en de Markus-Passion als het Weihnachts-Oratorium die in elk geval voldoen aan mijn eigen eisen van professioneel vertaler. Wie de links volgt vindt mijn vertalingen, gratis te downloaden en te gebruiken (met bronvermelding), naast de oorspronkelijke Duitse tekst (volgens de Neue Bachausgabe) maar beide teksten kunnen ook onafhankelijk van elkaar als tekstbestand worden binnengehaald.
Ik hoop dat ze velen kunnen 'helpen' nog meer van deze passies te genieten.
Ria van Hengel