Eduard van Hengel

Het ‘Altbachische Archiv’

Johann Sebastian Bach was zich zeer bewust te zijn geboren in een familie die al tientallen musici, organisten, Stadtpfeifer en componisten had voortgebracht. Wanneer hij in 1735, op 50-jarige leeftijd een poging doet de stamboom op te stellen van de vier generaties die in het Thüringsche muziekleven een rol hebben gespeeld sinds de bakker/molenaar Veit Bach het katholieke Moravië/Hongarije ontvluchtte ten gunste van Wechmar in het Lutherse Thüringen, telt hij al 53 leden die hij in zijn ‘Ursprung der musicalisch-Bachischen Familie’ met een korte biografie vereert. Tot op dat moment reikt de invloed van de Bachen nog niet voorbij de grenzen van Thüringen; Sebastian is de eerste die met zijn benoeming in het Saksische Leipzig de wijdere wereld in trekt, maar in Thüringen is ‘Bach’ inmiddels synoniem voor ‘een musicus’. (In een context waar iedereen Bach heet en de meeste ook nog eens Johann zullen we onze hoofdfiguur aanduiden met ‘Sebastian’.)
Omstreeks dezelfde tijd krijgt Sebastian ook de beschikking over een twintigtal composities van grote voorgangers: het ‘Altbachisches Archiv’ (ABA). De verzameling bevat voornamelijk vocale composities van twee neven van Bachs vader Ambrosius: Johann Christoph Bach (1642-1703), levenslang organist in Eisenach waar Sebastian zijn eerste tien jaren opgroeide en bij wie hij op het orgel ongetwijfeld de eerste kneepjes van het vak leerde; en diens broer Johann Michael Bach (1648-1694), de vader van Sebastians eerste vrouw Maria Barbara.
Het Altbachisches Archiv kwam begin 19e eeuw via Sebastians zoon Carl Philipp Emanuel in het bezit van de Singakademie in Berlin, waar het onvindbaar was toen Spitta eind 19e eeuw de eerste Bach-biografie schreef; het dook vervolgens weer op zodat Max Schneider er als bijdrage aan het Duitse nationalisme in 1935 een eerste uitgave van kon bezorgen maar verdween in 1944 weer ter bescherming tegen het oorlogsgeweld, werd sedertdien als verloren beschouwd maar tenslotte na de Wende in Oost-Europa in het Oekraïense staatsarchief te Kiev aangetroffen. Eenmaal teruggekeerd in de Berlijnse Staatsbibliotheek (2002) is het aan minutieus musicologisch en handschriftkundig onderzoek onderworpen. Op grond daarvan kan worden vastgesteld dat Sebastian het ABA niet van zijn vader kreeg (zoals lang werd verondersteld) en dat hij het ook niet zelf heeft verzameld maar dat de collectie afkomstig is uit het cantoraat van Arnstadt, de plaats waar Christoph en Michael opgroeiden, waar hun (trotse) vader Heinrich woonachtig bleef en verschillende composities van zijn kinderen eigenhandig kopieerde ten behoeve van de Arnstadter cantor Ernst Dietrich Heindorff (1651-1724). Na de dood van Heindorff zou het materiaal in Sebastians handen zijn gekomen.
Om die reden kunnen we het materiaal dus niet beschouwen als studiemateriaal waarop Bach zich in zijn ontwikkeling zou hebben gebaseerd; die ontwikkeling was lang afgesloten toen hij het archief verwierf en is meer bepaald door voorgangers als Buxtehude, Böhm en Pachelbel. Bedacht moet ook worden dat Christoph en Michael geen cantor waren maar organisten; ze zijn dan ook primair componist voor toetseninstrumenten die slechts zo nu en dan als nevenactiviteit in speciale opdracht vocaal werk schreven in een stijl waarvan Sebastian ooit opmerkte dat “die ehemalige Arth von Music [in] unseren Öhren nicht mehr klingen will”.
Het ABA omvatte naast overwegend composities van de genoemde broers stukken van Johann (1604–1673) en Georg Christoph Bach (1642–1697) en een lied dat aanvankelijk werd toegeschreven aan Heinrich Bach (1615–1692) maar uiteindelijk van de hand bleek te zijn van Adam Drese (1620–1701), kapelmeester in Weimar, Jena en Arnstadt.
In onderstaande tabel zijn aan de 29 nummers van het Altbachische Archiv (20 motetten en 9 cantates) toegevoegd 7 stukken die bovendien werden aangetroffen in Bachs Noten Bibliothek (BNB) en vier nog later opgedoken composities waarover ik pagina’s aanbied.